Անկախության շրջանի հանրակրթակրթության ժառանգությունը և հանրակրթական ներկայիս միջավայրը

Պատրաստվելով ներկայացնել դիտարկումներ օրեր առաջ ՀՀ ԿԳՄՍՆ կողմից հրապարակված առարկայական ծրագրերի և չափորոշիչների նախագծերի վերաբերյալ՝ հարկավոր համարեցի վերլուծել այն ժառանգությունը, որ ստացել ենք հանրակրթության ոլորտում անկախությունից ի վեր։  

Այս համառոտ անդրադարձը չի կարելի համարել շեղում թեմայից, քանի որ ներկայում և անցյալում (անկախությունից ի վեր) հանրակրթության ոլորտի բովանդակային և այլ բնույթի աշխատանքների ձախողումներն ուղղակիորեն կապված են ՀՀ հանրակրթական ոլորտում տիրող իրավիճակի հետ։ 

1․1․ Կարևոր խնդիրներից մեկը 

ՀՀ անկախությունից ի վեր փորձեր են արվել սահմանելու ՀՀ հանրակրթության կազմակերպման և բովանդակության հիմնական սկզբունքները, հայեցակարգը, շրջանառության մեջ են դրվել տարբեր փաստաթղթեր, սակայն ի վերջո բոլոր այս փորձերը չեն կայացել, ուստի այսօր հանրակրթության ոլորտում տիրող իրավիճակը կարելի է բնորոշել հետևյալ բառերով․ իներցիոն ընթացք, անորոշություն, ինքնագործունեություն (անհատական, խմբային, ինստիտուցիոնալ), հանրակրթության ոլորտում կատարվող աշխատանքի արժևորման բացակայություն, իսկ երբեմն էլ՝ անհնարինություն։ Իսկ ի՞նչ է իրենից ենթադրում հանրակրթության կազմակերպման և հանրակրթության բովանդակության հիմնական սկզբունքներ, հայեցակարգ ներառող փաստաթուղթը։ Այսպիսի փաստաթուղթը հնարավորինս պարզ, բայց և պատշաճ խորությամբ պետք է ներկայացնի հանրակրթության կազմակերպման և հանրակրթության բովանդակային միավորների իմաստային առաջնահերթությունները։ 

Նշենք, որ այս խնդրի հավուր պատշաճի լուծումը ՀՀ-ում բարդացել է մի քանի պատճառներով․

• մանկավարժության, կրթության բովանդակության և կազմակերպման խնդիրների շուրջ գիտական ուսումնասիրությունները, հետազոտությունները քիչ են, շատ դեպքերում չեն արձագանքում արդի հիմնարար խնդիրներին, եղածներն էլ հիմնականում հաշվի չեն առնվում համապետական նշանակություն ունեցող նորմատիվ և այլ բնույթի փաստաթղթերի մշակման ժամանակ։
• գիտական ուսումնասիրությունների իրականացումը խթանելու և դրանց արդյունքները հանրակրթության կազմակերպման և բովանդակության մշակման գործընթացում ներգրավելու փոխարեն ՀՀ-ում անկախությունից ի վեր հանրակրթության կազմակերպմանը և բովանդակությանը վերաբերող փաստաթղթերը մշակվել են տարբեր նեղ խմբերի կողմից և հանրությանը ներկայացվել այն ժամանակ, երբ արդեն շատ ուշ է որևէ բան փոխել․․․․Հարկավոր է պարզապես նորը ստեղծել։ 
• Ոչ համակարգված կերպով և առանց պատշաճ հիմնավորման փաստաթղթերի բովանդակության և հանրակրթության զարգացման ուղղությունների համար ուղենիշ են ընտրվում զանազան «միջազգային փորձեր» (որոշ դեպքերում ուղղակի թարգմանությամբ)։  
• Տասնյակ տարիներ հանրակրթության կառավարիչները ուղղակի և, կամ այլ ձևաչափերով (նպատակային հարցումներ, կարիքի գնահատուներ և այլ մեթոդներ) լսելի չեն դարձնում ուսուցչի՝ հանրակրթություն իրականացնող անձի խոսքը։ 
• Հանրակրթության կառավարիչները չունեն անհրաժեշտ և նախընտրելի արհեստավարժություն, շատ դեպքերում նաև՝ մասնագիտական-արժեքային բավարար մակարդակ։
• Մշակվող փաստաթղթերը, մինչև հանրությանը և մասնագիտական շրջանակներին ներկայացվելը չեն ենթարկվում ներքին գնահատման։ 

1․2․Երբ ապահովված չէ անգամ անհրաժեշտը

Իհարկե, ուսուցչի սերը երեխայի և իր աշխատանքի նկատմամբ ուղիղ համեմատական չէ նրա ստացած աշխատավարձին և հասարակության ու պետության կողմից ստացվող այլ ազդակներին, սակայն նրա աշխատանքի որակն ու արդյունավետությունը, ցավոք, շատ առումներով կախված է սոցիալ-տնտեսական այն պայմաններից, որ նախկինում և այսօր էլ ստեղծված է ուսուցչի համար։ Ընդ որում, ՀՀ-ում ուսուցչի սոցիալ-տնտեսական վիճակի բարելավման խնդիրը ոչ թե էլ ավելի բարենպաստ պայմանների ստեղծման, այլ դեռևս անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծելու տիրույթում է։ Ուսուցչի սոցիալ-տնտեսական այսպիսի կարգավիճակը հանրակրթական ոլորտում մի շարք խնդիրների առաջացման պատճառ է դառնում, ինչն էլ իր հերթին ուղղակիորեն բացասաբար է անդրադառնում հանրակրթության մակարդակի վրա։

1․3․Ո՞վ է կրթության կառավարիչը 

Վերջին տարիներին հատկապես տարածված է կրթության կառավարիչ (manager) ոչ պաշտոնական կարգավիճակով հանրակրթական խնդիրների քննարկումերին և լուծումների մշակմանը ներկայանալը։ Այդ կարգավիճակը հիմնականում իրենց վերագրում են հանրակրթության հետ այս կամ այն կերպ առնչվող և հանրակրթության կառավարման լծակներին ի պաշտոնե իրապես տիրապետող անհատները։ ՀՀ անկախությունից ի վեր, սակայն, հանրակրթության կառավարիչների գործունեության հետևանքով հանրակրթական ոլորտում արմատացել են մի շարք արատավոր երևույթներ․

• կառավարիչներն այս կամ այն կերպ սպասարկել են նեղ կուսակցական կամ անձնական շահեր կրթության ոլորտում՝ մսխելով հանրակրթության ոլորտի տարբեր խնդիրների լուծման համար նախատեսված տարաբնույթ ռեսուրսներ։
• Իրենց աշխատանքային գործունեության ընթացքում հիմնականում զբաղված են եղել բազմաթիվ անհատական իրավիճակների լուծումներով՝ չներդնելով հանրակրթության խնդիրների լուծման հայեցակարգային մարտավարություններ։
• Չունենալով համապատասխան արհեստավարժություն և փորձ՝ անհարկի միջամտել են հանրակրթական տարբեր խնդիրենրի բովանդակային քննարկումներին՝ ունենալով որոշիչ ազդեցություն վերջնական լուծումների վրա։  

Այս հակամշակույթը կրող կառավարիչների մեծ մասն իր լծակները պահպանել է մինչ օրս․ այլ հարց է, որ դրանց կիրառմանը բարեբախտաբար խոչընդոտում է ներկայիս քաղաքական միջավայրը։ Սակայն այդ հակամշակույթը կրող գործիչների՝ իրենց դիրքերի պահպանումն ինքնին ճահճային մթնոլորտ է ստեղծում կրթության ոլորտում։

1․4․Ակադեմիական շրջանակները և հանրակրթությունը

Անկախությունից ի վեր հանրակրթական ոլորտի մի շարք բովանդակային ենթաոլորտներ գտնվել են ակադեմիական որոշ շրջանակների ուղղակի և անուղղակի ազդեցության տակ։ Ընդ որում, նրանց կողմից կատարված աշխատանքը երբևէ չի ենթարկվել օբյեկտիվ գնահատման, մինչ օրս տրված չէ որևէ, թեկուզ ոչ ֆորմալ, պաշտոնական գնահատական նախկինում ակադեմիական որոշ շրջանակների կողմից կատարված աշխատանքին։ Ակադեմիական այդ շրջանակները հանրակրթության ոլորտի աշխատանքները հիմնականում իրականացրել են հարևանցիկ (հանրակրթության համար ստեղծված նրանց բովանդակային աշխատանքներում հատապես թույլ է արտահայտվել մանկավարժամեթոդական փորձառությունը)․ այդ է պատճառը, որ անկախությունից ի վեր հանրակրթության ոլորտում չունենք նրանց կողմից ստեղծված որևէ մնայուն, հարատև բովանդակային արժեք։ Չնայած այս հանգամանքին, տարիներ շարունակ հենց նրանց է վստահվել հանրակրթության բովանդակային մի շարք միավորների մշակման աշխատանքը։ Այսօր նրանցից շատերը մանկավարժամեթոդական խնդրակարգից հեռու և օտարացյալ դիտարկումներով որոշակիորեն խանգարում են ներկայացված նախագծերի շուրջ առողջ դիսկուրսի ձևավորմանը։ Նրանց դիտարկումները սահմանափակվում են ոչ հայեցակարգային, պարզունակ նկատառումներով, որոնց շտկումը ներկայացված նախագծերում ժամերի խնդիր է։

1․5․ Ամենակարևոր խնդիրը

Անկախությունից ի վեր հանրակրթության հիմնարար հասկացությունների շուրջ չի ծավալվում հստակ նպատակներ հետապնդող խորը բովանդակային բանախոսություն մի շարք հիմնարար հասկացությունների շուրջ. ինչպես օրինակ՝ տարիքային հոգեբանություն, գիտելիք, մեթոդ և այլն։ Այս և մի շարք այլ հասկացությունների բովանդակությունը որոշարկվում է հապճեպ կամ պահպանվում է անցյալի իներցիան և ասպարեզում հայտնվում են կրթության հիմնարար հասկացությունների կամայական բովանդակություններ՝ ձևախեղելով կրթության կազմակերպման գործընթացը ՀՀ-ում։  

Թվարկված խնդիրներից բացի, ցավոք, հանրակրթության ոլորտում առկա են նաև մի շարք այլ խնդիրներ, ինչպես օրինակ՝ դպրոցների անարդյունավետ ներքին կառավարում, հանրակրթական տպագիր և էլեկտրոնային համապատասխան ռեսուրսների սակավություն և այլն։ 

Չափորոշիչների նախագծերի վերաբերյալ կոնկրետ դիտարկումներից առաջ վերը նշված խնդիրները թվարկելու նպատակներն էին

• արձանագրել այն ցավալի իրողությունը, որ ՀՀ-ում հանրակրթության ոլորտի մի շարք բովանդակային միավորների մշակման գործընթացը նախ կայանալու կարիք ունի, քանի որ այդ աշխատանքների մշակույթը չի եղել պատշաճ մակարդակի վրա երկար տարիներ։ Ներկայում բարձր մակարդակի բովանդակային փաստաթղթերի մշակումը ՀՀ-ում չասենք անհնարին, սակայն շատ մեծ ջանքեր պահանջող աշխատանք է հանրակրթության բոլոր օղակների համար։
• Վեր հանել այն պատճառները, որոնց շնորհիվ հասկանալի է դառնում, թե ինչու են բազմաթիվ շրջանակներ, այդ թվում ակադեմիական որոշ կառույցներ և անհատներ, անհարկի, իրենց դիրքին և գործունեության ոլորտին անհարիր, չհիմնավորված և ոչ պարկեշտ ձևով արձագանքում հրապարակված նախագծերի բովանդակությանը՝ դրանով մեծապես անլրջացնելով նախագծերի շուրջ մի կերպ ծավալվող բանախոսությունը և մեծապես վնասելով դրական հնարավոր տեղաշարժերի կայացման գործընթացին։
• Մատնանշել, որ կրթության, գիտության և մշակույթի ոլորտն առանց էական ինքնամաքրման պարզապես անկարող է շրջանառության մեջ դնել հանրակրթության կարիքներին համապատասխան բովանդակային միավորներ։
• Հանրակրթության խնդիրներով իսկապես մտահոգ հանրության ուշադրությունը հրավիրելու ոլորտի կազմակերպչական և բովանդակային մի շարք խնդիրների վրա։  
• Ուղղորդել սկսված քննարկումները այլ՝ առավել բովանդակային դաշտ։
• Բարձրափայնել այն մասին, որ հանրակրթությունը ներկայում իր առջև ծառացած խնդիրենրի պատճառով չի կարող կամ մեծագույն ջանքերի գնով միայն կարող է հավակնել «լավ» չափորոշիչներին համապատասխան ուսումնական գործընթաց կազմակերպելուն։ 
• Հանրակրթության ոլորտում տիրող իրավիճակից անտեղյակ կամ առավել նվազ տեղյակ անձանց ուշադրությունը հրավիրել ոլորտում տիրող խնդիրների վրա։

Շարունակելի

Կրթություն և Համերաշխություն արհմիության խորհրդի անդամ Վաղարշակ Մատիկյան